Back to top

Rys historyczny miejscowości na wyspie

Wyspę Sobieszewską tworzy 9 dawnych nadmorskich miejscowości, które stanowią obecnie osiedla w ramach dzielnicy Gdańska o nazwie Wyspa Sobieszewska (od 1 stycznia 1973 r.). Warto przyjrzeć się ich ciekawym nazwom i bogatej historii.

1. Górki Wschodnie (niem. Östlich Neufähr)
Górki, będące pierwotnie jedną wsią, po przerwaniu wydmy przez zator lodowy na Wiśle w 1840 roku podzieliły się na: Górki Zachodnie (niem. Westlich Neufähr) i Górki Wschodnie (niem. Östlich Neufähr). Między obu miejscowościami kursował prom na Wiśle Śmiałej do 1945 roku. Zabudowa Górek Wschodnich jest jednorodna, utrzymana w tradycyjnej formie i klimacie. Zachowało się dużo domów drewnianych, typowych dla architektury rybackiej na Mierzei Wiślanej w XIX wieku. W okresie Wolnego Miasta Gdańska zostało zbudowane lądowisko dla aeroplanów oraz niewielka hala dworca lotniczego, zachowana do dziś, wraz z oryginalnym kominkiem z tamtych lat. Dzisiaj mieści się tam Stacja Biologiczna Uniwersytetu Gdańskiego.

2. Sobieszewo (niem. Bohnsack)
Górki Wschodnie łączą się z miejscowością Sobieszewo, największą na wyspie. Bierze ona swój początek od karczmy wzmiankowanej w dokumentach z 1438 roku. Księga czynszów komturstwa gdańskiego podaje, że Sobieszewo posiadało 22 radła. Była to już wówczas duża wieś chłopska. Obecna nazwa miejscowości nie ma żadnego nawiązania historycznego. Pierwotnie nazywano ją Bohnsack, pisano również Bonensak, w dosłownym znaczeniu worek fasoli. Część mieszkańców zajmowała się rybołówstwem. Wcześnie zostały odkryte walory przyrodnicze, krajobrazowe i rekreacyjne osady. Na przełomie XIX i XX wieku, w okolicy brzegu morskiego, postawiono nadbrzeżny pawilon wypoczynkowy obsługujący coraz liczniejszych kuracjuszy. Znajdowało się tam również kąpielisko. Nieco później, w 1906 roku, zbudowano nad Wisłą Dom Zdrojowy według projektu W. Held.

Ze względu na erozję koryta rzeki zmieniał się układ przestrzenny miejscowości. Wielki wpływ miały powodzie. Między innymi w 1840 i 1860 roku Wisła niosąc lód, przy wysokim stanie wody, zniszczyła 18 posesji, zagrażając bezpośrednio kościołowi w Bohnsack, który został podmyty przez wzburzone wody. Kościół ten, mający rozmiary kaplicy, wymieniany był w dokumentach z 1590 roku. W latach następnych rozbudowany, otrzymał wieżę, kaplicę, rokokowa ambonę i zegar. W 1945 r. wieżę wysadziły oddziały niemieckie broniące się na tym obszarze, niszcząc dach. Świątynia została odbudowana przez nową parafię katolicką i oddana pod zarząd Zgromadzenia Księży Saletynów.

W lutym 1986 r. zabytkowy kościół, będący tuż po remoncie, spłonął. Inauguracja nowego nastąpiła w 1997 r. Stary kościół otaczał cmentarz integralnie związany z budowlą sakralną. Przypuszczalnie nagrobki wypełniały całą powierzchnię parceli. Do dzisiejszych dni pozostały nieliczne, z których wysoką wartość zabytkową oraz artystyczną reprezentują dwa rokokowe pomniki nagrobne: 1-szy Gerharta Bartscha, najwyższego dostojnika kościoła w Sobieszewie, wykonany w piaskowcu w formie wolno stojącej steli. Datowany na 1777 r., nie sygnowany, bogato dekorowany, o plastycznym ornamencie. Całą płaszczyznę na awersie i rewersie pokrywa inskrypcja. 2-gi to stela trzech dostojników pochodzących z Komar i Wieńca. Również ona jest bogato dekorowana, w centralnej części wypełniona rytą inskrypcją. Pismo neogotyckie. Na płaszczyznach bocznych wysuszone palmety i ornament kwiatowy.

Architektura Sobieszewa jest zróżnicowana. Obok siebie, naprzemiennie, nie przeważając liczebnie i nie wytwarzając swoistego klimatu, występują: tradycyjne domy rybackie, drewniane i murowane, miejskie domy jednorodzinne, wille podmiejskie, współczesne prostopadłościany i bloki mieszkalne. Reprezentatywne, w jakimś ograniczonym stopniu oddające urok miejsca, są wille podmiejskie, rozbudowane, z licznymi werandami, balkonami, gankami, wystawkami, kryte wysokimi dachami o wielkich spadkach. Ozdabiane kamieniem, cegłą licówką, tynkiem, drewnem, elementami snycerskimi współgrają z otoczeniem. Kamieniczki podmiejskie, których jest kilka, kształtują także w jakimś stopniu historyczny charakter architektury osiedla, nie wyróżniając się jednak szczególnymi, niepowtarzalnymi cechami.

3. Sobieszewko (niem. Bohnsacker Pfarrdorf)
Leży ono na południowy wschód od Sobieszewa. Powstało jako Bąsak Kościelny (niem. Bohnsacker Pfarrdorf) w 1793 roku. Łąka między nim a Sobieszewem nosiła nazwę Leśnej. W tym miejscu, w średniowieczu, uchodziło prawdopodobnie do Wisły jedno z odgałęzień nazywane Wąską. Znajduje się tam obszerny dom mieszkalny i zabudowania gospodarcze należące do Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi w Laskach k/Warszawy. Budynek mieszkalny nawiązuje do willi podmiejskiej, z użyciem form charakterystycznych dla neorenesansu północnego. Murowany jest z cegły ceramicznej, ozdabiany cegłą licówką. Na podwórze gospodarcze prowadzi dwustronnie obsadzona starodrzewem droga dojazdowa. Wjazdu na posesję można dokonać przez doskonale zachowaną bramę składającą się z trzech słupów oraz z kutych żelaznych wrót i furty.

4. Sobieszewska Pastwa (niem. Bohnsackerweide)
Powstała w 1622 roku. Niegdyś składała się z dużych bauerskich zagród. Układ osady oparty był na wale wiślanym i drodze na nim biegnącej, od której odgałęziały się inne, przy których zakładano posiadłości rolnicze (czasami o znacznych wielkościach). Na mapie z XVI wieku oznaczono ten teren jako posiadłości "szlachetnego radcy Weyde". Na mapie P. Krügera z 1634 roku podano nazwę Sobieszewskiej Pastwy jako Ratsweyde. W tym czasie posiadała już pięć zagród. Obok wykreślonych posesji umieszczono napis: Tu mieszkają Holendrzy. W 1819 roku Sobieszewska Pastwa liczyła 10 domów z 104 mieszkańcami. Ziemia, którą uprawiano, liczyła 222,5 ha. W 1950 r. mieszkało 68 osób w 11 gospodarstwach.

5. Przegalina (niem. Einlage)
Przyjąć można, że miejscowość powstała w 1563 roku, w czasie wydania tzw. przywileju dla Świbna. W tym dokumencie południową część nadanego terenu o powierzchni 8 łanów i 10 mórg, położoną wzdłuż Wisły, nazwano Einlage. Einlage to termin techniczny - wstawka, wkład, i oznaczał obszar pozostawiony między groblami, dla stworzenia miejsca dla lodu i wezbranych wód powodziowych. Obecna nazwa nie ma żadnego historycznego uzasadnienia.

W 1819 roku były tutaj 34 zagrody i 197 mieszkańców, zajmujących się rolnictwem albo rybołówstwem, piekarnia i dwie karczmy. Gwałtowny rozwój wsi nastąpił po przekopaniu nowego ujścia Wisły i powstania dwusuwowej śluzy odcinającej ramię rzeki oraz portu służącego rybakom oraz tworzącej się flotylli lodołamaczy.

Podobnie jak w sąsiednim Świbnie zbudowano kolonię przegalińską. Przez mosty na śluzach przeprowadzona została kolej wąskotorowa zmierzająca następnie wałem do przeprawy na Wiśle. Przy śluzach był przystanek tej kolei. Między torami wodnymi obu śluz powstała kwarantanna portowa. Po południowej stronie śluzy, nad Martwą Wisłą powstało kąpielisko, obok którego znalazła dla siebie miejsce jedna z karczm. We wsi zbudowano szkołę, obecnie dom dla osób bezdomnych im. Brata Alberta, sklepy, przystań wodna, wiatrak.

6. Świbno (niem. Schiewenhorst)
Leży nad obecnym Przekopem Wisły. Tereny przez nie zajmowane określano w 1552 roku jako opustoszałe nieużytki. Podobnie jak inne obszary w niedalekiej odległości od Gdańska, oddano je w dzierżawę bogatym mieszczanom, m. in. w 1503 i 1563 r. W przywileju wydanym z tej okazji wspomniano o "starym wale wiślanym", zobowiązując nowego użytkownika wsi do jego uszanowania.

Na szczegółowej mapie z 1600 roku oznaczone jest Świbno, a także odgałęzienie Wisły nazywane Fenetsche Lauf, krótki odpływ przebiegający obok Przegaliny. Na początku XX wieku był jeszcze widoczny jego ówczesny kształt. Podawana w dokumentach nazwa Schiewenhorst, zapisywana w 1614 r. jako Schiefe Horst, tłumaczy się - skośny gaj albo skośna kępa.

Domy stawiano po obu stronach traktu wiodącego na wschód. Działała tam karczma, kuźnia, dwie piekarnie i buda kramarza. Spis z 1886 r. mówił o 17 domach i 271 mieszkańcach. Powierzchnia gruntów uprawianych przez wieś wynosiła 243 ha. Wyróżniały się dwie duże zagrody bauerskie. Podobnie jak pobliskie Sobieszewo, w XIX wieku również Świbno przejmować zaczęło funkcje rekreacyjne. Nad morzem urządzono kąpielisko.

Podjęcie budowy przekopu Wisły stało się dla tej osady zdarzeniem przełomowym. Między miejscowościami Świbno i Mikoszewo powstała szeroka rzeka, również długie i solidne wały, port rybacki w Świbnie, zmienił się też układ przestrzenny miejscowości. Na wale ulokowano kolonię świbnieńską złożoną z, drewnianych bądź murowanych, domów rybackich o zbliżonych formach, detalach i snycerce. W miejscu niewielkiego jeziora zbudowano port.

Z Mikoszewem Świbno łączyło się trzema połączeniami promowymi, dwoma pasażerskimi i kolejowym. Na początku XX wieku doprowadzono kolej wąskotorową do Świbna, skąd część składu przewożono na drugi brzeg, by kontynuował swoją podróż do Stegny i Sztutowa. Naprzeciw wzniesień leśnych Świbna rozciąga się wysoka wydma Mikoszewa.

Powstanie w tym miejscu nowego ujścia Wisły (1889-1895 r.) przyciągało wielu ludzi, doprowadzając do rozwoju miejscowości. W 1923 r. mieszkało tam już 574 osób. Znacząco rozwinęło się rybołówstwo. W 1931 r. zarejestrowanych było 131 rybaków. Po II wojnie światowej rybakami zostali polscy osadnicy zrzeszeni w Spółdzielni Rybackiej "Wyzwolenie".

7. Komary (niem. Schnakenburg)
Mapa wykreślona przez V. Strachwitz`a w roku 1614, obejmująca wyłącznie wschodnią część mierzei, po raz pierwszy przytacza nazwę Schnekenburg. Nazwa z 1623 roku - Schnackenburg, pochodzi od komarów, których ilość na tych podmokłych terenach była nadzwyczaj wielka. Na mapie z XVI wieku zaznaczono Komary jako posiadłości "szlachetnego radcy Weyde". Było w nich wówczas tylko kilka pojedynczych domów.

Komary stanowiły wieś o charakterze rybackim, rozmieszczoną wzdłuż dawnego traktu, dzisiaj piaskowej drogi. Mapa Piotra Krügera z 1634 roku pokazuje stare koryto Wisły obok Komarów, z napisem: Tędy ongi płynęła Wisła, i nieopodal inny napis: Stara Wisła całkiem zarosła.

W 1762 r. wydzielono Małe i Wielkie Komary. Zabudowa była rozproszona. W 1819 r. było 20 domów, a w 1923 r. już 116 gospodarstw domowych. Na początku XX wieku powstały duże zagrody typu bauerskiego.

8. Wieniec (niem. Kronenhof)
Pojawił się w wykazie czynszów na początku XV wieku jako wieś Krimsdorff z czterema pustymi ogrodami. Nazwę można wiązać ze słowem Krone - czyli korona lub wieniec. Tak więc ją spolszczono po II wojnie światowej.

Według księgi czynszów komturstwa gdańskiego w Wieńcu znajdowały się cztery ogrody obciążone czynszem pieniężnym, ale były one puste. Znajdował się w Wieńcu znaczny folwark, dwór z parkiem i dwoma stawami. Na północ od niego, przy głównym trakcie, funkcjonowała karczma.

W 1819 roku wieś liczyła 171 ludzi i 23 domy. Na wale, naprzeciwko Wieńca, znajdowała się już w roku 1676 karczma Niedźwiedzia (Bärenkrug) a przy wale należące do Wieńca osiedle posiadające mniej więcej 20 domów, nazywane Kronhöfer Freiheit. W roku 1840, po przerwaniu mierzei w Neufähr, zerwany został wał obok osady, a w ciągu najbliższych lat uległo zniszczeniu i same osiedle.

9. Orle / Orlinki (niem. Wordel)
W 1292 r. klasztor cystersów pelplińskich otrzymał od księcia Mściwoja II qui Worla nuncupatur. Z dwóch miejsc wzmiankowanych w dokumencie potwierdzającym to nadanie, Worla utożsamiane jest z dzisiejszymi Orlinkami.

Nazwa miejscowości została utworzona od nazwy rzeki Wąskiej. Sama rzeka jest łączona z ciekiem naniesionym na mapy z XVII i XVIII wieku. Miała swój początek przy wale przeciwpowodziowym ciągnącym się nieopodal Drewnicy i Mikoszewa i łączyła się z Wisłą na wysokości Sobieszewa.

W ciągu lat zmieniała się nazwa wsi: około 1400 - Wurle, 1623 - Worle, 1626-1945 - Wordel. Obecna nazwa Orle, zamiennie Orlinki, weszła w użycie po II wojnie światowej.

Dwucentrowy układ architektoniczny miał swój początek w 1761 roku. Wieś posiadała w tym czasie karczmę i kilka chat zbudowanych w pewnej odległości od szosy, która biegła skrajem lasu. Karczma funkcjonowała jeszcze w okresie wojny światowej, stała przy głównej drodze, dzisiaj ul. Turystycznej.

Osada nie mając dostępu do wody nie rozwijała się; W XIX wieku miała niewielką ilość zagród bezwładnie rozrzuconych po terenie. Na południowej stronie traktu posiadały one znaczne rozmiary, co świadczyło o zamożności gospodarzy, po północnej były natomiast niewielkie, składające się niejednokrotnie z jednego budynku.

W okresie istnienia Wolnego Miasta Gdańska, w końcowych latach trzydziestych, zbudowane zostały na wzniesieniach wydmowych, nieopodal Zatoki Gdańskiej, budynki letniej siedziby gauleitera Alberta Forstera, szefa NSDAP na teren wolnego miasta.